سنگ کلیه یکی از بیماریهای کلیوی است که در سنین بالا تی 28 سال امکان ابتلا به آن شایع تر است. سنگ کلیه انواع مختلف داشته و روش های درمانی متفاوتی نیز دارد.
سنگ کلیه، نحوه شکل گیری و راه های درمان آن
سنگ کلیه
سنگ دستگاه ادراری یکی از ناراحت کننده ترین بیماری ها است و یکی از این سنگها مربوط به کلیه می باشد. سنگ کلیه از ذرات کوچک و ریزی که گاه تا به اندازه یک توپ گلف متغیر بوده و در یک یا هر دو کلیه تشکیل می شود و گاهی به داخل حالب ها (لوله های عضلانی باریکی که ادرار را از کلیه ها به مثانه منتقل می کنند) انتقال می یابند. اغلب بیماران مبتلا به سنگهای کلیه معمولاً در سالهای اولیه بلوغ مراجعه می کنند و حداکثر شیوع سنی آن در حدود 28 سالگی است.
انواع سنگ کلیه
سنگ کلیه دراثرکریستال حاصل از نمک و مواد موجود در ادرار به وجود می آید، که به تدریج اندازه ی آن بزرگ می شود. سنگ های کلیه علایم و جنبه های بالینی مشابهی دارند، ولی نوع بیماری ودرمان آنها متفاوت است. براساس مطالعات، در بسیاری ازموارد احتمال عود مجدد وجود دارد، لذا سنگ دفع شده باید تجزیه شده و ارزیابی های لازم روی بیمار صورت گیرد.
افزایش فیبر غذایی، سبب کاهش عوامل خطر تشکیل سنگ به خصوص سنگ های کلسیمی می شود.
عوامل زمینه ساز بروز سنگ های کلیه:
1- کم تحرکی:کم تحرکی ، سبب برداشت کلسیم بیشتری از استخوان شده ، لذا غلظت کلسیم در ادرار افزایش می یابد.
2- پرکاری تیروئید:پرکاری تیروئید اولیه، سبب افزایش دفع کلسیم می شود.
3- اسیدوز توبولی کلیه:در اثر نقص در تولید آمونیاک به وسیله ی کلیه، افزایش دفع کلسیم (توسط کلیه) ایجاد می شود.
4- مصرف زیاد نمک : براساس مطالعات، مصرف زیاد نمک سبب افزایش دفع کلسیم درادرار می شود.
5- افزایش کلسیم ادرار با علت ناشناخته :برخی افراد حتی با مصرف رژیم غذایی کم کلسیم، به دلایل ناشناخته روزانه تا 500 میلی گرم کلسیم دفع می کنند.
6- افزایش اگزالات ادرار:
حدود نیمی از سنگ های کلسیمی به این ترکیب متصل می شوند. اگزالات به طور طبیعی تنها در چند ماده ی غذایی وجود دارد و دسترسی بدن به اگزالات به میزان جذب و دفع آن بستگی دارد، که در همه ی افراد این نسبت یکسان نیست. مطالعات انجام شده بر روی افراد سالم داوطلب، نشان داده است که در مورد تمام غذاها همچنان که اگزالات غذا افزایش می یابد، دفع اگزالات ادراری به همان نسبت بالا نمی رود. تنها هشت ماده ی غذایی سبب افزایش دفع ادراری اگزالات می شوند. این مواد غذایی شامل:اسفناج، ریواس ، چغندر ، آجیل، شکلات ، چای ، سبوس گندم و توت فرنگی هستند. به طور طبیعی مقدار اسید اگزالیک دفع شده در ادرار، نباید بیشتر از 40-10 میلی گرم در روز باشد تنها 10% این میزان از رژیم غذایی حاصل می شود، بقیه ی آن، حاصل سوخت و ساز داخلی است.
اختلالات گوارشی توام با سوء جذب، معمول ترین علت افزایش دفع ادراری اگزالات می باشند که در بیماری ها یی مانند کرون و سلیاک دیده می شود. زیرا چربی جذب نشده، کلسیم را در روده باند می کند و در نتیجه جذب اگزالات افزایش می یابد.
یک اختلال ژنتیکی نادر نیز باعث افزایش اگزالات در ادرار می شود که در نتیجه سنگ های اگزالات کلسیم عود کننده، ایجاد می شوند که نهایتاً نارسایی کلیه ایجاد می شود. این افراد معمولاً قبل از رسیدن به دهه ی سوم زندگی تلف می شوند.
7- پروتئین حیوانی:
رژیم غذایی پر پروتئین همراه با افزایش دفع کلسیم، اگزالات و اورات است. در واقع مصرف زیاد پروتئین حیوانی با بار اسیدی آن (1 میلی اکی والان هیدرژن در هر گرم پروتئین ) سبب افزایش دفع کلسیم می شود. لذا برخی محققان، رژیم های غذایی گیاهی را به افراد مستعد ابتلا به سنگ های کلیه توصیه می کنند.
8- فیبر غذایی:افزایش فیبر غذایی، سبب کاهش عوامل خطر تشکیل سنگ به خصوص سنگ های کلسیمی می شود.
علایم شایع
درد حاد اغلب ناشی از گیرکردن سنگ در مجاری ادراری است وگرنه خود سنگ اغلب علامتی ندارد. انسداد، عفونت، درد شدید در پایین دنده ها، تهوع، استفراغ و اسهال است.دفع مقادیر کم خون در ادارار ،در طی چند ساعت یا چند روز، ناحیه درد از مسیر حرکتی سنگ از حالب به طرف کشاله ران پیروی می کند. با دفع سنگ درد بیمار متوقف می گردد.
علل بروز سنگ کلیه
بررسی ها نشان می دهد، زمانیکه میزان نمک و مواد معدنی موجود در بدن افزایش یابد شرایط برای ابتلا به سنگ کلیه مساعد می شود.
از مهمترین عواملی که امکان ابتلای فرد را به سنگ کلیه افزایش می دهد، عبارتند از:
– قرار گرفتن فرد در رده سنی 20 الی 40سال
– مصرف داروهایی از قبیل داروهای ادرارآور، داروهای مربوط به ضدترشی معده و ….
– داشتن یک کلیه
– مصرف رژیم های غذایی غنی شده در پروتئین ولی ضعیف از لحاظ تامین میزان فیبر مورد نیاز بدن
– کم شدن میزان آب موجود در بدن به دنبال عدم مصرف مایعات و سکونت در محیط های گرم
– عدم تحرک و فعالیت
– دفع مقادیر بیش از حد کلسیم از ادرار در اثر اختلال غده پاراتیرویید ـ که تنظیم متابولیسم کلسیم را به عهده دارد ، یا — در اثر مصرف بیش از حد کلسیم و ویتامین ـ د
– نقرس (در مورد سنگ های اسیداوریکی )
– انسداد ادراری به هر دلیل
عوامل افزایش دهنده خطر
رژیم غذایی نامتناسب (مصرف بیش از حد کلسیم )،سابقه خانوادگی سنگ کلیه ، پرکاری پاراتیرویید ، در بستر افتادن طولانی مدت به هر دلیل ، سوء مصرف الکل
پیشگیری
مصرف روزانه حدود 3 لیتر مایعات و عمدتاً آب خالص
اجتناب از مصرف شیر و فرآورده های لبنی در صورتی که سنگ کلیه از نوع کلسیمی ـ فسفری باشد.
خودداری از شرایطی که با تعریق بیش از حد همراه است .
در فردی که یک بار مبتلا به سنگ کلیه شده است، احتمال 50% وجود دارد که طی ۵ تا 10سال آینده مجددا دچار سنگ کلیه شود. امروزه کاملا ثابت شده که سبک زندگی و رژیم غذایی نقش بسیار موثری در تشکیل و رشد سنگ کلیه دارد.
در واقع به علت حالت فوق اشباع کریستال ها در ادرار، تمامی افراد جامعه در معرض خطر تشکیل سنگ می باشند، اما به علت وجود مواد مهار کننده در ادرار (سیترات، منیزیم و پروتئین های ادراری نفروکلسین و تام هورسفال) از ایجاد سنگ های ادراری جلوگیری می شود.
دیده شده که در افراد مستعد تشکیل سنگ میزان وجود مواد مهار کننده کمتر از حد نرمال بوده و یکی از اهداف رژیم های پیشگیری تأمین مواد فوق می باشد.
مهمترین اصل در پیشگیری، تشویق بیمار به مصرف زیاد مایعات است. حجم ادرار کمتر از روزی 2لیتر، خود یک عامل خطر برای تشکیل سنگ بوده و در افراد سنگ ساز توصیه به مصرف بیش از روزی 3لیتر مایع می شود.
بهتر است 50% حجم مایع مصرفی آب باشد و مایع مصرفی بطور متناسب در کل شبانه روز مصرف شود از آنجایی که بیشترین غلظت ادرار و افزایش شانس رسوب مواد و تشکیل سنگ در طول خواب شبانه اتفاق می افتد، بهتر است قبل و در طی خواب شبانه نیز مایعات مصرف شوند.
بر خلاف تصور عموم درجه سختی آب (استفاده از اب معدنی یا موارد مشابه) نقش بارزی در افزایش یا کاهش تشکیل سنگ ندارد. آب های قلیایی (Carbonated water) و آب مرکبات (لیموناد و اب پرتقال) به دلیل افزایش سیترات ادراری نقش پیشگیری از تولید سنگ را دارند.
هم چنین می توان از مخلوط ۴ اونس ابلیمو (حدود 115 گرم) با 2لیتر آب و مصرف آن طی شبانه روز بهره برد. در مقابل اب سیب و گریپ فروت به تشکیل سنگ کمک می کنند.
از دیگر تغییرات در رژیم غذائی جهت کاهش احتمال تولید سنگ، می توان به محدودیت مصرف پروتئین حیوانی (نیاز بدن به پروتئین حدودا 0/8 تا ۱گرم در روز است که در افراد سنگ ساز بهتر است پروتئین مصرفی از نوع گیاهی باشد)، محدودیت در مصرف نمک (ترکیب محدودیت مصرف نمک، پروتئین حیوانی و محدودیت متوسط در مصرف کلسیم با هم تا 50% شانس تشکیل سنگ در افراد سنگ ساز را کاهش میدهد)، افزایش مصرف میوه و سبزیجات و کاهش نوشیدن مایعات حاوی اگزالات بالا(چای و کولا) اشاره کرد.
بیماری های متابولیک و چاقی نیز جزء عوامل خطر برای تشکیل سنگ می باشند. در ضمن بیماران چاقی که جهت کاهش وزن از رژیم های حاوی کربوهیدرات کم و پروتئین حیوانی بالا یا جراحیهای کاهش حجم معده استفاده می کنند نیز در معرض خطر برای تشکیل سنگ می باشند.
امروزه ثابت شده که محدودیت شدید در مصرف کلسیم، خود یک عامل خطر برای تشکیل سنگ بوده و بهتر است بیماران از محدودیت متوسط کلسیم در رژیم غذائی بهره ببرند.
در خانم های یائسه که توصیه به مصرف مکمل های کلسیم در ایشان می شود، بهتر است این مکمل ها بصورت کلسیم سیترات بوده و همراه با وعده های غذائی مصرف شود.
هم چنین کمبود ویتامین B6 و افزایش مصرف ویتامین C (بیشتر از 2گرم در روز)شانس ایجاد سنگ را افزایش می دهد. یکی دیگر از مواردی که نقش بارزی در کاهش شانس تشکیل سنگ دارد بررسی و آزمایش جنس سنگ (stone analysis) است. طبق بررسی ها شایعترین نوع سنگ، کلسیم اگزالات (بیش از 60% موارد) می باشد که جهت کاهش احتمال عود، به بیمار توصیه به کاهش مصرف اگزالات در رژیم غذائی می کنیم.
اگزالات در توت فرنگی، ریواس، چغندر، اسفناج، چای، قهوه، کولا، شکلات و مغزها (خصوصا مغز بادام) به مقادیر زیادی وجود دارد. هم چنین در موارد سنگ ساز مکرر (stone former) که نیازمند درمان دارویی جهت جلوگیری از تشکیل سنگ می باشند، بر حسب نوع سنگ می توان از داروی مناسب بهره برد. بطوریکه در سنگ سازهای کلسیمی از تیازیدها، در سنگ های اسید اوریکی از الوپورینول و در سنگ های سیستئینی از کاپتوپریل استفاده می شود.
عواقب مورد انتظار
سنگ های بزرگ معمولاً در کلیه مانده و بدون علامتند، هرچند که می توانند به کلیه آسیب بزنند. سنگ های کوچک به آسانی همراه ادرار از طریق حالب دفع می گردند. سنگ های بین این دو اندازه که از طرفی قابلیت ورود به حالب را داشته و از طرف دیگر به اندازه کافی کوچک نیستند تا عبور آنها از حالب به آسانی صورت گیرد باعث ایجاد درد شدید می گردند. این سنگ ها معمولاً در طی چند روز دفع می گردند. چنانچه حرکت سنگ متوقف شده و باعث انسداد ادراری گردد، برای پیشگیری از آسیب بیشتر کلیه باید خارج گردد.در غیر اینصورت عفونت دستگاه ادراری آسیب به کلیه زده، به طوری که عمل جراحی را ضروری سازد.
درمان و اصول کلی
– هنگام ادرار کردن از کاغذ صافی یا گاز استفاده کنید تا دفع سنگ مشخص شود؛ یا داخل یک ظرف شیشه ای ادرار کرده ، وجود سنگ را بررسی کرده و در صورت وجود آن را جدا کرده ، ادرار را دور بریزید. برای مشخص شدن ترکیب سنگ ، آن را نزد پزشک ببرید.
– بررس های تشخیصی ممکن است شامل آزمایش کامل ادرار و کشت ادرا، عکس شکم ، سونوگرافی کلیه ، سی تی اسکن ، و اُروگرافی وریدی (روشی برای بررسی کلیه ها و مجاری ادرار با تزریق یک داروی قابل شناسایی توسط اشعه ایکس به داخل جریان خون )
– در صورت وجود سنگ کوچک منفرد بدون عارضه انسداد و عفونت ممکن است به درمان خاصی نیاز نباشد.
– در مورد سنگ های بزرگتری که خودبه خود دفع نشده و باعث ایجاد عوراض ، عفونت یا درد شدید شده اند اقدامات درمانی به منظور حذف آنها لازم است . روش های مختلف درمانی در این زمینه عبارتند از: حل کردن سنگ به طریق شیمیایی ، در آوردن سنگ با آندوسکوپ ، خارج کردن سنگ از طریق پوست ، سنگ شکنی با کمک امواج ماوراء صورت از خارج بدن [ESWL] ، و به ندرت جراحی باز. سایر رویکردهای درمانی جدید نیز در دست بررسی است .
– سنگ های ناشی از بالا بودن میزان کلسیم بدن ممکن است نیازمند برداشت جراحی بافت پاراتیرویید غیرطبیعی باشند.
داروها و مسکن ها
داروهای ضداسپاسم برای شل کردن عضلات حالب و کمک به دفع سنگ
بسته به نوع سنگ (سنگ های حاوی کلسیم ، استروایت ، سیستینی ، اسیداوریکی یا سایر ترکیبات ) داروهایی به منظور متوقف کردن رشد سنگ های موجود یا تشکیل سنگ های جدید ممکن است تجویز شود. این نوع درمان مستلزم برنامه طولانی مدت بوده و پایبندی بیمار به اجرای آن در موفقیت آن مهم است .
فعالیت های بدنی
اگر مبتلا به سنگ کلیه هستید در هنگام بروز درد از بالارفتن از نردبان و کار برروی پشت بام یا داربست دوری کنید .
طی حمله سنگ کلیه تا حد امکان به فعالیت های طبیعی خود ادامه دهید.
فعالیت های ورزشی و روزمره به دفع سریعتر سنگ کمک می کند.
رژیم غذایی
اگر نوع سنگ کلسیمی یا فسفری باشد، از مصرف فرآورده های لبنی ، شکلات و نارگیل خودداری کنید.
اگر نوع سنگ فسفاته باشد، رژیم غذایی حاوی اسیدها به اسیدی نگه داشتن مختصر ادرار کمک می کند.
اگر نوع سنگ ، اسیداوریکی یا سیستینی باشد، رژیم غذایی حاوی مواد قلیایی به قلیایی نگه داشتن مختصر ادرار کمک می کند.
در مورد همه انواع سنگ ، نوشیدن روزانه حداقل 13 لیوان مایعات (و بیشتر از همه آب خالص ) ضروری است
رژیم غذایی کم چربی و پرفیبر نیز توصیه می گردد.
اثر رژیم های غذایی بر سنگ کلیه
سنگ های کلیوی بسیار شایعند و قابلیت بازگشت و تولید درد زیادی دارند. بیشتر این سنگ ها از کلسیم اگزالات تشکیل شده اند و هنگامی که سطح کلسیم ادرار از سطح طبیعی بالاتر می رود تشکیل می شوند.
تحقیقات جدید نشان می دهند که برای جلوگیری از برگشت سنگ کلیه محدودیت در مصرف پروتئین های حیوانی و نمک نمک در رژیم غذایی موثرتر از کاهش مصرف کلسیم است. در یک بررسی مقایسه ای نشان داده شد که تنها 20 درصد کسانی که در رژیم غذای خود از پروتئین های حیوانی و نمک کمتر استفاده می کردند دو بار مبتلا به سنگ کلیوی شدند. این در صورتی است که 38 درصد از کسانی که محدودیت استفاده از کلسیم را داشتند دچار بازگشت سنگ کلیه شدند. نتایج به دست آمده از تحقیقات دانشمندان ایتالیایی نشان می دهد کاهش استفاده از کلسیم نه تنها موجب کم شدن درصد ابتلای دوباره به سنگ کلیه نمی شود بلکه باعث افت شدید کلسیم بدن و در نتیجه بیماری های استخوانی به خصوص در بانوان می شود.
یک رژیم غذایی با مقدار کاهش یافته از پروتئین های حیوانی و نمک می تواند از ترشح کلسیم در ادرار و منجر به ترشح مقادیر افزایش یافته ای از اگزالات در ادرار می شود. مصرف پتاسیم نیز در کاهش دفع کلسیم بسیار مؤثر است.
درمان سنگ کلیه با دمنوش های گیاهی و سبزیجات و میوه
داروهای گیاهی همچون گزنه خاردار،چای جاوا(نوعی نعنا که در کشور هندوستان روییده و به صورت دم کرده مصرف می شود) و گیاه خلا (شل کننده مجاری ادراری)در درمان این بیماری موثر است.
دم کرده گیاه قاصدک ، کاکل ذرت ، مخلوط (خاکشیر، خارشتر و ترنجبین )،آب ترب به ویژه ترب سیاه ، خار مریم، قره قاط، خرفه و چای سبز ، گل گاوزبان به دلیل مدر بودن در درمان این بیماری مفید می باشند.
افرادی که از سنگ کلیه به ویژه سنگ های اگزالاتی رنج می برند، بهتر است از مصرف ریواس، تره فرنگی، اسفناج، نوشابه ها، بادام زمینی، آجیل، شکلات، مواد کافئین دار، گوشت و پروتئین های حیوانی خودداری کنند و به جای آن هندوانه، خیار، شاهی، آلو، ترب، تربچه، گریپ فروت، کرفس، جعفری، نعناع، مارچوبه، مرزه و مواد غذایی مفید برای دفع سنگ های ادراری استفاده کنند. مصرف موز و کیوی نیز برای درمان سنگ کلیه موثر است.